ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ

Με τον όρο ψυχοφυσιολογικές διαταραχές , αναφερόμαστε σε  επιπλοκές τις υγείας  που εκφράζονται  κατά κύριο λόγο με σωματικά συμπτώματα , που  προκαλούνται ή επιδεινώνονται  από το στρές.  Τα καρδιαγγειακά νοσήματα , όπως  η ιδιοπαθής υπέρταση και η στεφανιαία νόσος ( ΣΝ), περιλαμβάνονται στη κατηγορία αυτών των διαταραχών .

Στο DSM-IV-TR (σύστημα Διάγνωσης της Ψυχοπαθολογίας), οι ψυχοφυσιολογικές διαταραχές , αναφέρονται ως  ψυχολογικοί παράγοντες που συμβάλουν σε ιατρικά προβλήματα.  Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει την εφαρμογή της διάγνωσης σε κάθε ασθένεια και είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι ψυχολογικοί παράγοντες,  σε συνδιασμό με  συμπεριφορικούς  παράγοντες , επηρεάζουν τη πορεία της διαταραχής.  Μελέτες σε πειραματόζωα , αποδεικνύουν ότι ποικίλες ασθένειες μπορούν είτε να προκληθούν είτε να επιδεινωθούν , μετά από έκθεση των υποκειμένων  σε στρεσογόνους παράγοντες.

Ο τομέας της ψυχολογίας της υγείας ασχολείται , με το ρόλο που παίζουν οι ψυχολογικοί παράγοντες  στην ασθένεια,  εξετάζοντας  τις  επιδράσεις του στρες  στην υγεία .  Στη σύγχρονη εποχή,  οι συμπεριφορικές συνήθειες του καπνίσματος , της  κατάχρησης αλκοόλ , της υπερβολικής  κατανάλωσης φαγητού  , φαίνεται να σχετίζονται  με την αύξηση των κρουσμάτων ΣΝ.  Η αλλαγή των  ανθυγιεινών συνηθειών τρόπου ζωής , θεωρείται ότι μπορεί να προλάβει πολλά περιστατικά ΣΝ.  Οι ψυχολόγοι της υγείας  , εργάζονται  πάνω σε θέματα πρόληψης , αλλάγής στάσεων σε θέματα φροντίδας της  υγείας και  συνεργάζονται με ιατρούς όλων των ειδικοτήτων, υποβοηθώντας το έργο τους και ενισχύοντας τη γρήγορη αποκατάσταση και βελτίωση της υγείας των ασθενών. Οι  τεχνικές που  εφαρμόζονται  , δεν περιορίζονται  σε μια ψυχολογική προσέγγιση .   Στόχος  η μείωση της οδείνης και ταλαιπωρίας του ατόμου που νοσεί και της οικογενειάς του, γιαυτό και η συμμετοχή των  ειδικών αυτής της κατεύθυνσης,  κρίνεται απαραίτητη στις ομάδες θεραπείας χρονίων ασθενιών .

Υπάρχουν δύο διαστάσεις στο τρόπο αντιμετώπισης του στρές

• Εστίαση στο πρόβλημα: Ενέργειες για την επίλυση του προβλήματος
• Εστίαση στο συναίσθημα:  Οι προσπάθειες του ατόμου να μειώσει τις αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις που προκαλούνται από το στρές.

Άτυπα υπάρχει και μια τρίτη διάσταση αντιμετώπισης τους στρές, η αποφυγή. Πρόκειται για το συνδιασμό των δυο παραπάνω, π.χ. Να αρνήται κάποιος να παραδεχτεί ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα , που χρειάζεται να το αντιμετωπίσει , είτε να αμελεί να κάνει κάτι σχετικά με αυτό , με το να παραιτείται από τη προσπάθεια. Σημαντικός παράγοντας είναι τα θετικά συναισθήματα που μπορεί να υπάρχουν .  Άτομα που έβρισκαν κάποιο θετικό νόημα  σε αυτό που συνέβαινε στη ζωή τους όσο αρνητικό και αν ήταν αυτό , είχαν καλύτερη πορεία στην εξέλιξη της πορείας της ασθένειας τους και καλύτερη προσαρμογή. Η διάσπαση της προσοχής ή η αποφυγή , δεν αποτελούν αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος. Υπάρχει αρνητική σχέση μεταξύ άρνησης και προσαρμογής. Τυπικά οι ασθενείς που αποδέχονται  τη διάγνωση , βιώνουν χαμηλότερα επίπεδα ψυχικής δυσφορίας και άγχους.

Η κλίμακα  εκτίμησης τρόπων αντιμετώπισης  προβλημάτων (COPE),  βοηθά ,στην αξιολογήση  του τρόπου διαχειρίσης του στρες.

Πολλές  θεωρίες , εμπλέκουν ψυχολογικούς και βιολογικούς παράγοντες. Ο παράγοντας της προδιάθεσης , δείχνει την ευαλωτότητα του ατόμου στο στρες.  Κάποιοι άνθρωποι ενώ εκτείθενται στο στρες δεν εκδηλώνουν ασθένεια και άλλες φορές το στρες προκαλεί ψυχοφυσιολογικές διαταραχές και όχι ψυχικές, ενώ δεν γνωρίζουμε ποιοί παράγοντες καθορίζουν το ποιά διαταραχή προκαλείται και γιατί.

Η επιδράσεις του στρες είναι έμμεσες και προκαλεί αλλαγές  στην υγεία και σε συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία( όπως κάπνισμα, μείωση ωρών ύπνου , κακή διατροφή κτλ), που με τη σειρά τους μπορούν να επιδράσουν αρνητικά . Το υψηλό στρές , μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγές στο ανοσοποιητικό σύστημα, όπως σε  αύξηση της παραγωγής κυτοκίνης , μικρές πρωτεΐνες ή γλυκοπρωτεΐνες ,όπως η ιντερλευκίνη -1 και ιντερλευκίνη -6 (IL-6) που ελευθερώνονται από κύτταρα, κάτι που θα συνέβαινε αν το σώμα αντιστεκόταν απέναντι σε κάποια λοίμωξη( τύπος φυσικής ανοσίας).  Εδώ να τονίσουμε ότι η IL-6 , ονομάζεται προφλεγμονώδης κυτοκίνη και προωθεί τη δημιουργία φλεγμονής ως αντίδραση στη λοίμωξη. Η φλεγμονή και το υψηλότερο επίπεδο IL-6 , συνδέονται με αρκετές ασθένειες στους ηλικιωμένους, όπως η  στεφανιαία νόσος και ο σακχαρώδης διαβήτης .

Η  έκρισση κυτοκίνων ενεργοποιεί  και τον άξονα ΥΥΕ (Υποθάλαμος-Υπόφυση-Επινεφρίδια).  Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις για συμμετοχή αυτού του άξονα στην κατάθλιψη. Σε καταθλιπτικούς ασθενείς παρατηρείται αύξηση της κορτιζόλης. Από άλλη μελέτη γνωρίζουμε ότι μετά την πάροδο του καταθλιπτικού επεισοδίου, έχουμε μια ΥΥΕ υποδραστηριότητα, και χαμηλή αντίδραση σε ψυχοκοινωνικούς στρεσογόνους παράγοντες. Τα επινεφρίδια είναι σημαντικά για τον γυναικείο οργανισμό . Ένα μεγάλο ποσοστό των οιστρογόνων  παράγονται από  τα επινεφρίδια.  Η διαφορετική συχνότητα εμφάνισης καρδιαγγειακών επεισοδίων στις γυναίκες  (οι άνδρες, εμφανίζουν συχνότερα και νωρίτερα ΣΝ και εμφράγματα), αποδίδεται κυρίως  στην προστατευτική δράση των γυναικείων ορμονών (οιστρογόνων) στις αναπαραγωγικές ηλικίες . Η προστατευτική αυτή δράση των γυναικείων ορμονών εξαφανίζεται μετά την εμμηνόπαυση, αφήνοντας εκτεθειμένη  και σε αυξημένο κίνδυνο τη μετεμμηνοπαυσιακή γυναίκα. Οι γυναίκες σε αυτή την περίοδο της ζωής τους παρουσιάζουν εμφανείς σωματικές μεταβολές όπως επιβράδυνση του μεταβολισμού και προοδευτική αύξηση του σωματικού βάρους,  με συχνό επακόλουθο την εμφάνιση παχυσαρκίας, υπέρτασης και σακχαρώδη διαβήτη. Η παρουσία διαβήτη, θεωρείται μείζων παράγοντας κινδύνου, ακόμη και πριν την εμμηνόπαυση, αφού πρακτικά εξαλείφει πλήρως τη δράση των οιστρογόνων. Η θνητότητα και η νοσηρότητα στις γυναίκες  με διαβήτη αυξάνονται  σημαντικά  από τις μη διαβητικές . Το σύνδρομο της «χρόνιας κόπωσης» (Burnout),φαίνεται να σχετίζεται με τον άξοναΥΥΕ.  Το burn out είναι αποτέλεσμα του σύγχρονου τρόπου ζωής , που προέρχεται από την ανάγκη μας να τα προλάβουμε όλα, με αποτέλεσμα  όμως να  δημιουργούνται ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα στρεσογόνων καταστάσεων. Η χρόνια κόπωση χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εξάντληση (π.χ. αίσθηση εξουθένωσης κατά την διάρκεια ή και το τέλος της εργασίας), αποπροσωποποίηση (π.χ. δίδεται σε άλλους ανθρώπους η αίσθηση, είτε ότι έχουμε έλλειψη ευαισθησίας, είτε ότι έχουμε συναισθηματική σκληρότητα), καθώς  και αίσθηση μειωμένης προσωπικής αποδοτικότητας . Παρόλο που οι περισσότερες ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του Burnout είναι πλέον γνωστές , η παθοφυσιολογία του συνδρόμου είναι λιγότερο γνωστή. Για την αντιμετώπιση των διαφόρων περιπτώσεων του σύνδρομου της χρόνιας κόπωσης η συνήθης πρακτική είναι η ψυχολογική και κοινωνική στήριξη του ατόμου, ενώ το ζητούμενο κανονικά είναι η αποκατάσταση της διαταραχής του άξονα υποθάλαμος – υπόφυση – επινεφρίδια.

Ο ΑΞΟΝΑΣ ΥΥΕ

Τα λεμφοκύτταρα ( τύπος ειδικής ανοσίας) αντιδρούν πιο αργά στις λοιμώξεις και περιλαμβάνουν τα βοηθητικά  Τ κύτταρα  και τα  Β κύτταρα  . Τα Τ κύτταρα   βοηθούν στην απελευθέρωση κυτοκινών , ενώ τα  Β κύτταρα  απελευθερώνουν αντισώματα για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων  παθογονών.  Στον διαβήτη τύπου 1, τα παγκρεατικά Β κύτταρα πεθαίνουν από μια αυτοάνοση επίθεση του ίδιου του οργανισμού.  Ένας συγκεκριμένος τύπος κυτταρικού στρες λαμβάνει χώρα στα Β κύτταρα του παγκρέατος πριν από την έναρξη του διαβήτη τύπου 1 και αυτή η αντίδραση στο “στρες” των Β  κυττάρων μπορεί στην πραγματικότητα να πυροδοτήσει μια αυτοάνοση επίθεση. Το  πώς οι αλλαγές στα βήτα κύτταρα μπορεί να οδηγήσουν στα πρώιμα στάδια του διαβήτη τύπου 1,  δίνουν μια νέα προοπτική στην κατανόηση του πώς η νόσος εξελίσσεται και πώς μπορεί να προληφθεί και να θεραπευτεί.

Υπάρχει πραγματική σύνδεση μεταξύ στρες και ασθένειας. Η παρατεταμένη έκθεση σε ορμόνες του στρες όπως η κορτιζόλη , καθιστούν το σώμα ευάλωτο σε ασθένειες  και υπάρχουν επιδράσεις στον εγκέφαλο , στη περιοχή του ιπποκάμπου( που ευθύνεται για την εκκρισή της κορτιζόλης) . Η κορτιζόλη είναι μια στεροειδής ορμόνη. Αυξάνει το σάκχαρο του αίματος και την παραγωγή άλλων μεταβολικών καυσίμων, όπως τα λιπαρά οξέα. Αυτό συχνά συμβαίνει εις βάρος πρωτεϊνών που διασπώνται και μετατρέπονται σε καύσιμα που απαιτούνται άμεσα από τον οργανισμό. Σε μερικά χρόνια νοσήματα του εγκεφάλου παρατηρείται περίσσεια κορτιζόλης στο αίμα. Κυρίως, στη σοβαρή κατάθλιψη υπερπαράγεται κορτιζόλη και πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι σε αυτήν την περίπτωση, ο ιππόκαμπος συρρικνώνεται.

Το υψηλό αλλοστατικό φορτίο  , ένας ακόμα παράγοντας,  επιδρά στο σώμα , καθώς ο οργανισμός  καταβάλει προσπάθειες να προσαρμοστεί στην  στρεσογόνο συνθήκη . Με τον όρο αλλοστατικό φορτίο , εννούμε το κόστος που πρέπει το σώμα να πληρώσει , στη προσπάθεια του να προσαρμοστεί σε ένα δυσμενές ψυχοκοινωνικό ή φυσικό περιβάλλον και περιγράφει τη παρουσία υπερβολικού στρες ή  την ανεπαρκή λειτουργικότητα του συστήματος απάντησης στο στρες. Τα άτομα που δεν παρουσιάζουν κάποια προσαρμογή , μπορεί να αυξήσουν τα ποσοστά  έκκρισης  κορτιζόλης  και αυτό τα καθιστά ευάλωτα σε ασθένειες. Το άτομο που βιώνει συνθήκη στρες, απειλείται από κινδύνους που προκαλούν  επιπλέον στρες και βιώνει αρνητικά συναισθήματα , τα οποία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει χωρίς βοήθεια ή στήριξη. Τα αρνητικά συναισθήματα αυξάνουν τη δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και διατηρεί σε διέγερση συστήματα του σώματος που σχετίζονται με το στρεςκαι μάλιστα για διαστήματα μεγαλύτερα από αυτά που μπορεί να αντέξει ( αλλοστατικό φορτίο). Παράλληλα δημιουργούνται δυσλειτουργικές και ανησυχητικές σκέψεις, που ενισχύουν το φορτίο και επιβαρύνουν τις αντοχές του σώματος. Τα άτομα που βιώνουν μακροχρόνιο και υψηλό επίπεδο , αρνητικών συναισθημάτων είναι εκτεθειμένα σε κίνδυνο καρδιαγγειακών προβλημάτων.  Τα αισιόδοξα άτομα ή εκείνοι που κάνουν  θετικές σκέψεις για τη κατάσταση και την αντιμετωπισή της  κατάστασης , αποδεικνύεται συχνά ότι έχουν καλύτερο ανοσοποιητικό σύστημα, καθώς οι στρεσογόνες καταστάσεις μπορούν να εκτιμηθούν και να  υπολογιστούν καλύτερα.  Οι ασθενείς που  έχουν χαμηλή κοινωνική υποστήριξη , διαπιστώνεται μεγαλύτερο ποσοστό αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων.

Η  λειτουργική  κοινωνική υποστήριξη , αναφέρεται στη ποιότητα των σχέσεων , στο κατα πόσο θεωρεί το άτομο ότι μπορεί να ζητά βοήθεια από το κοινωνικό του πλαίσιο . Σε χρόνιες ασθένειες , είναι σημαντικό εκτός της οικογένειας και φίλων , να συμμετέχει ενεργά και η ενασχολούμενη θεραπευτική ομάδα ( γιατροί , ψυχολόγος, φυσιοθεραπευτής , διαιτολόγος κτλ) στη στήριξη του ατόμου , ενώ είναι σημαντικό σε περιόδους μη κρίσης να επιδέχεται το άτομο εκπαίδευση διαχείρησης του άγχους και των συναισθημάτων του , από ψυχολόγο . Αυτό θα βοηθήσει στη καλύτερη προσαρμογή , όπως συζητήσαμε παραπάνω και στην ανακούφιση του ασθενή και της οικογενειάς του.

Οι ψυχολογικοί παράγοντες που συνδέονται με τη στεφανιαία νόσο αφορούν τρία στοιχεία της συμπεριφοράς

• Η  προσπάθεια για επίτευξη/ανταγωνιστικότητα/παρόρμηση για πρόοδο
• Η αίσθηση χρονικής πίεσης/ανυπομονησία/βιασύνη
• Η εχθρότητα απέναντι στους άλλους/θυμός

Όσων αφορά το θυμό και την εχθρότητα, διαπιστώνεται διαφορά στη σύνδεση στα δύο φύλα. Οι άνδρες εκδηλώνουν το θυμό τους, οι γυναίκες εκφράζονται έμμεσα. Ο κυνισμός σαν στάση ζωής, είναι ένα ακόμα  χαρακτηριστικό που διαπιτώθηκε σε αρκετές έρευνες ότι είναι προβλεπτικός παράγοντας ΣΝ. Το άγχος και η κατάθλιψη ήδη συζητήσαμε ότι σχετίζονται με τη ΣΝ.

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε , ότι  η επίδραση του στρες στον  ανθρώπινο οργανισμό είναι καθοριστική. Λίγο στρες  είναι καλό , καθώς  οι λειτουργίες του εγκεφάλου μας είναι ικανοποιητικές, πολύ στρες  ακινητοποιεί και προκαλεί δυσλειτουργίες. Η φαρμακευτική αγωγή βοηθά στη ρύθμιση και στην εξισσορόπιση των συστημάτων  που επηρεάζονται, αν και σε κάποιες περιπτώσεις δεν είναι συμβατό όπως στη περίπτωση του σακχαρώδη  διαβήτη και κατάθλιψης . Η ψυχοθεραπεία, η ψυχοεκπαίδευση  και  η  συμβουλευτική οικογένειας , δρουν θεραπευτικά και προληπτικά, ενισχύοντας τα  θετικά συναισθήματα και σκέψεις του ατόμου . Η αλλαγή στάσης και αντιμετώπισης  της ασθένειας μακροπρόθεσμα δρά  προληπτικά για άλλες επιπλοκές  στην υγεία , σωματική και ψυχική , ενώ  βραχυπρόθεσμα , βελτιώνεται η ποιότητα ζωής του ασθενή.